در سنت غربی، عموماً از سه پارادایم اثباتی، تفسیری و انتقادی نام برده میشود که دارای تفاوت و تضادهای جدی نظری و عملی هستند. پارادایم، که متشکل از بنیانهای هستیشناسانه، معرفتشناسانه و روششناسانه است، بسان عینک محقق، جهتگیری علم را نسبتبه واقع و معرفت معین میکند و زیربنای روششناسی ویژهای در تولید علم را تعین میبخشد؛ چراکه چهارچوبهای فکری متفاوت، ساخت، فرایند و جهت تحقیقات را متأثر میکند؛ ازاینرو، هریک از پارادایمهای سهگانۀ مرسوم در سنت غربی، علم انسانی و طبیعی متناسب با خود را تولید میکنند و نتیجه میدهند.
انقلاب اسلامی نیز، که پرچم اقامۀ دین در تمامی عرصههای حیات بشری را برافراشته است، برای رسیدن به این هدف خود و دستیابی به الگوی پیشرفت اسلامی و تأسیس تمدن نوین اسلامی، نیازمند بازتولید، پالایش و کشف علم و دانش مبتنیبر چهارچوب نظری (پارادایم) خود است؛ ازاینرو، کشف و بازطراحی پارادایم علم اسلامی برای دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی ضروری و اجتنابناپذیر است.
حکمت اسلامی، برخلاف افت و خیزهای تقابلی سنت غربی، مسیر مستقیمی را طی کرده و در عین آنکه ادوار و مکاتب مختلفی در آن بهوجود آمده، روزبهروز بر قوت جوهرۀ آن افزوده شده است. هستۀ هویت واحد حکمت اسلامی، بهمثابه یک پارادایم، در سرتاسر دامنۀ دانشی سنت اسلامی کشیده شده است. این پارادایم، همچون سایر پارادایمها، از اصولی هستیشناسانه، معرفتشناسانه و روششناسانه تشکیل شده و در مقام توصیۀ روشی نیز فرایند خاصی را مطرح میکند.
این مقاله، با اعتقاد بر اینکه جوهرۀ حکمت اسلامی ظرفیت آن را دارد که براساس عناصر اصلی چهارچوبهای پارادایمهای معروف غربی بازطراحی شود، با رویکرد توصیفیـتحلیلی و روش کتابخانهای، مبانی معرفتشناسانۀ پارادایم علم اسلامی مورد نیاز تولید علم انقلاب اسلامی را براساس بنیانهای دستگاه حکمت اسلامی با تأکید بر مبانی استاد شهید مطهری معرفی کرده و آن را در قالب یک هرم معرفتی پنجلایه طراحی میکند.
نوع مطالعه:
پژوهشي |
موضوع مقاله:
عمومى انتشار الکترونیک: 1400/3/10
فهرست منابع
1. قرآن کریم.
ابنبابویه، محمدبن على. 1403. معانی الأخبار. تصحیح علیاکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ اول.
ابنسینا، حسینبن عبدالله. 1404الف. الشفاء (المنطق) المدخل. تحقیق سعید زاید. قم: انتشارات آیتالله المرعشى.
ـــــــــــــــــــــــــــ. 1404ب. الشفاء (المنطق) البرهان. تحقیق سعید زاید. قم: انتشارات آیتالله المرعشى.
ـــــــــــــــــــــــــــ. 1404ج. الشفاء (الطبیعیات) النفس. قم: انتشارات مرعشی نجفی.
ـــــــــــــــــــــــــــ. 1404د. التعلیقات. تحقیق عبدالرحمان بدوی. بیروت: مکتبة الاعلام الاسلامى.
ـــــــــــــــــــــــــــ. 1379. النجاة من الغرق فی بحر الضلالات. تصحیح محمدتقی دانشپژوه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. چاپ دوم.
ابنسینا؛ خواجه طوسی. 1375ش. شرح الاشارات و التنبیهات. قم: نشر البلاغة. چاپ اول.
اخوانالصفا. 1412. رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء. ج 1. بیروت: الدار الاسلامیة. چاپ اول.
امام خمینی، سید روحالله. 1423. تهذیب الأصول. ج 2. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی( ره). چاپ اول.
امینپور، فاطمه. 1390. روششناسی اجتماعی از منظر قرآن. قم: بوستان کتاب. چاپ اول.
امینینژاد، علی. 1394. آشنایی با مجموعۀ عرفان اسلامی. قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). چاپ چهارم.
امینینژاد، علی؛ بابایی، مهدی؛ کرمانی، علیرضا. 1390. مبانی و فلسفۀ عرفان نظری. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). چاپ دوم.
ایمان، محمدتقی. 1394. فلسفۀ روش تحقیق در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ سوم.
بلیکی، نورمن. 1393. پارادایمهای تحقیق در علوم انسانی. ترجمه، تدوین، مقدمه و تعلیقات سید حمیدرضا حسنی و محمدتقی ایمان و سید مسعود ماجدی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ دوم.
بنیاد پژوهشهاى اسلامى. 1414. شرح المصطلحات الفلسفیة. مشهد: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى. چاپ اول.
بهمنیار. 1375ش. التحصیل. تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری. تهران: دانشگاه تهران. چاپ دوم.
پارسانیا، حمید. 1387. رئالیسم انتقادی حکمت صدرایی. مجلۀ علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم. شمارۀ 42. صص 93ـ30.
ـــــــــــــــ. 1390. روششناسی انتقادی حکمت صدرایی. قم: فردا. چاپ اول.
پارسانیا، حمید؛ خسروپناه، عبدالحسین. 1392. تولید و تکوین علوم انسانی اسلامی. تحریر مهدی عاشوری. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران. چاپ اول.
تهانوى، محمدعلى بن على. 1996. کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. ج 1. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون. چاپ اول.
جوادی آملی، عبدالله. 1390الف. فطرت در قرآن. تنظیم محمدرضا مصطفیپور. قم: اسراء. چاپ هفتم.
ـــــــــــــــــــــــ. 1390ب. معرفتشناسی در قرآن. تنظیم حمید پارسانیا. قم: اسراء. چاپ هشتم.
حائری یزدی، مهدی. 1367. آگاهی و گواهی: ترجمه و شرح انتقادی رسالۀ تصور و تصدیق. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. چاپ دوم.
حبیبی، رضا. 1386. درآمدی بر فلسفۀ علم. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی. چاپ اول.
حبیبی، رضا؛ شجاعی شکوری، محمد. 1391. فلسفۀ علوم تجربی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). چاپ اول.
حسینزاده، محمد. 1386. منابع معرفت. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). چاپ اول.
ـــــــــــــــــــ. 1393الف. مبانی معرفتشناختی علوم انسانی در اندیشۀ اسلامی؛ دفتر اول: ارائۀ مبانی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). چاپ اول.
ـــــــــــــــــــ. 1393ب. مبانی معرفت دینی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). چاپ دوازدهم.
خامنهای، سید علی. 1368. بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم و میهمانان خارجی شرکتکننده در کنفرانس اندیشۀ اسلامی
در تاریخ 12/11/1368. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
ــــــــــــــــــــ. 1374. بیانات در دیدار با مردم ساری در 22/07/۱۳۷۴. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
ــــــــــــــــــــ. 1383. بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی در 02/01/1383. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
ــــــــــــــــــــ. 1392. بیانات در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در 19/09/1392. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
ــــــــــــــــــــ. 1394الف. بیانات در دیدار با فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در 25/06/1394. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
ــــــــــــــــــــ. 1394ب. بیانات در دیدار جمعى از دانشجویان در 20/04/1394. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
ــــــــــــــــــــ. 1395الف. بیانات در دیدار کارگران در 08/02/1395. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
ــــــــــــــــــــ. 1395ب. بیانات در دیدار نخبگان علمی جوان در 28/07/1395. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
ــــــــــــــــــــ. 1397. بیانیۀ گام دوم انقلاب اسلامی در 11/11/1397. www.khamenei.ir. تاریخ دریافت: اردیبهشت 1398.
خسروپناه، عبدالحسین. 1392. فلسفۀ علوم انسانی. قم: تعلیم و تربیت اسلامی. چاپ اول.
ــــــــــــــــــــــــ. 1394. روششناسی علوم اجتماعی. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران. چاپ اول.
خسروپناه، عبدالحسین؛ پناهی آزاد، حسن. 1388. نظام معرفتشناسی صدرایی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. چاپ اول.
خواجه نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد. 1361. اساس الاقتباس. تصحیح مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. چاپ سوم.
رابینز، استیفن. 1396. تئوری سازمان: ساختار و طرح سازمانی. ترجمۀ سید مهدی الوانی و حسن دانایی فرد. تهران: انتشارات صفار. چاپ چهلوششم.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق. مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم. چاپ اول.
رضائیان، علی. 1395. مبانی سازمان و مدیریت. تهران: سمت. چاپ نوزدهم.
ساوی، زینالدین عمربن سهلان. 1383. البصائر النصیریه. تقدیم و تحقیق حسن مراغی. تهران: شمس تبریزی. چاپ اول.
سبحانى تبریزى، جعفر. 1427. بحوث فی الملل و النحل. ج 2. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ اول.
سبزواری، ملاهادی. 1379-1369الف. شرح المنظومة ج2. تصحیح علامه حسنزاده. تهران: نشر ناب. چاپ اول.
ـــــــــــــــــــــ 1379-1369ب. شرح المنظومة ج5. تصحیح علامه حسنزاده. تهران: نشر ناب. چاپ اول.
ـــــــــــــــــــــ 1379-1369ج. شرح المنظومة ج1. تصحیح علامه حسنزاده. تهران: نشر ناب. چاپ اول.
سبزواری، ملاهادی. 1383. اسرار الحکم. تصحیح کریم فیضى. قم: مطبوعات دینی. چاپ اول.
سجادی، سید جعفر. 1373. فرهنگ معارف اسلامی. ج 2. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. چاپ سوم.
سهروردی، شیخ شهابالدین. 1375الف. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. ج 1. تصحیح و مقدمه هانرى کربن و سید حسین نصر و نجفقلى حبیبى. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى. چاپ دوم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ. 1375ب. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. ج 2. تصحیح و مقدمۀ هانرى کربن و سید حسین نصر و نجفقلى حبیبى. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى. چاپ دوم.
شریفی، احمدحسین. 1393. مبانی علوم انسانی اسلامی. تهران: آفتاب توسعه. چاپ اول.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم. 1354. المبدأ و المعاد. تصحیح سید جلالالدین آشتیانى. تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1362. منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. تصحیح دکتر مشکاة الدینى. تهران: آگاه. چاپ اول.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1371. «رسالة التصوّر و التّصدیق». الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید و یلیه رسالة التصور و التصدیق. تصحیح محسن بیدارفر. قم: ناشر بیدار. چاپ پنجم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1383. شرح أصول الکافی. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى. چاپ اول.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1981. الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث. چاپ سوم.
صلیبا، جمیل. 1366. فرهنگ فلسفی. ترجمۀ منوچهر صانعى درهبیدى. تهران: انتشارات حکمت. چاپ اول.
طباطبایی، علامه سید محمدحسین. 1388الف. شیعه در اسلام. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب. چاپ پنجم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1388ب. قرآن در اسلام. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب. چاپ سوم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1390ق. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات. چاپ دوم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1430ق. نهایة الحکمة. تعلیقه عباسعلی زارعی سبزواری. قم: نشر اسلامی جامعۀ مدرسین. چاپ پنجم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. بیتا. بدایة الحکمه. قم: مؤسسه النشر الاسلامی. چاپ اول.
علامه حلى، حسنبن یوسف. 1413. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. تصحیح و مقدمه و تحقیق و تعلیقات از آیتالله حسنزاده آملى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ چهارم.
ـــــــــــــــــــــــــــــ. 1370ش. القواعد الجلیه فی شرح الرساله الشمسیه. تحقیق فارس حسون تبریزیان. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ اول.
علیپور، مهدی؛ حسنی، سید حمیدرضا. 1394. پارادایم اجتهادی دانش (پاد). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ سوم.
علیدوست، ابوالقاسم. 1391. فقه و عقل. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. چاپ ششم.
فارابی، ابونصر محمد. 1405. الجمع بین رأی الحکیمین. تعلیق دکتر البیر نصرى نادر. تهران: انتشارات الزهراء. چاپ دوم.
ــــــــــــــــــــــ. 1366ش. المنطقیات. تحقیق محمدتقی دانشپژوه. قم: چاپ آیتالله مرعشی نجفی. چاپ اول.
فخررازی، محمد. 1411. المباحث المشرقیة فى علم الالهیات و الطبیعیات. ج 1. قم: انتشارات بیدار. چاپ دوم.
فقیه، نظامالدین. 1393. سیستمهای پویا (اصول و تعیین هویت). تهران: سمت. چاپ دوم.
قائمینیا، علیرضا. 1382. «شبکۀ معرفت دینی (بحثی در ساختار معرفت دینی)». مجلۀ قبسات. سال هشتم. شمارۀ 28. تابستان. صص 36ـ19.
قطبالدین شیرازی. 1369ش. درةالتاج. تصحیح سید محمد مشکاه. تهران: چاپ حکمت. چاپ سوم.
قمى، علىبن ابراهیم. 1404. تفسیر القمی. تصحیح طیب موسوی جزائری. ج 1. قم: دارالکتاب. چاپ سوم.
قیصری، داوود. 1375. شرح فصوص الحکم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ اول.
کلینى، محمدبن یعقوببن اسحاق. 1407. الکافی. ج 1. تصحیح علیاکبر غفاری. تهران: دارالکتب الإسلامیة. چاپ چهارم.
کاپلستون، فریدریک چالز. 1380ش. تاریخ فلسفه (یونان و روم). مترجم سید جلالالدین مجتبوی. تهران: انتشارات علمی فرهنگی و سروش. چاپ چهارم.
کندی، یعقوببن اسحاق. بیتا. رسائل الکندی الفلسفیة. تصحیح و تعلیق محمد ابوریده. قاهره: دارالفکر العربى. چاپ دوم.
کوهن، توماس. 1394. ساختار انقلابهای علمی. ترجمۀ سعید زیباکلام. تهران: نشر سمت. چاپ پنجم.
لیتل، دانیل. 1386. تبیین در علوم اجتماعی (درآمدی بر فلسفۀ علمالاجتماع). ترجمۀ عبدالکریم سروش. تهران: نشر صراط. چاپ چهارم.
مجلسى، محمد باقربن محمدتقى. 1403. بحارالأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ دوم.
محمدپور، احمد. 1389. روش در روش. تهران: جامعهشناسان. چاپ دوم.
ـــــــــــــــــ. 1392. روش تحقیق کیفی ضدروش 1. تهران: جامعهشناسان. چاپ دوم.
محمدی ریشهری، محمد. 1392. میزان الحکمة. ج 7. قم: چاپ و نشر دارالحدیث. چاپ سیزدهم.
محمدی، داوود؛ رمضان، مجید؛ ابراهیمی، محمدرضا. 1389. تجزیه و تحلیل سیستمها (تفکر سیستمی). تهران: ققنوس. چاپ اول.
مصباح یزدی، محمدتقی. 1394. آموزش فلسفه. ج 1. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمینى. چاپ چهارم.
ـــــــــــــــــــــــــ. 1397. راه و راهنماشناسی؛ معارف قرآن. ج 4 و 5. تصحیح مصطفی کریمی. قم: مؤسسۀ امام خمینی. چاپ سوم.
مطهری، مرتضی. 1377الف. مجموعه آثار. ج 2 (وحی و نبوت). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377ب. مجموعه آثار. ج 4 (نبرد حق و باطل، فطرت، توحید). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377پ. مجموعه آثار. ج 5 (منطق – فلسفه؛ کلیات علوم اسلامی، ج 1). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377ث. مجموعه آثار. ج 7 (درسهای اشارات، نجات، الهیات«شفا»). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377ج. مجموعه آثار. ج 13 (مسئلۀ شناخت و مقالات فلسفی). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377چ. مجموعه آثار. ج 22 (حکمت عملی). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377ح. مجموعه آثار. ج 23 (تقوا (ده گفتار)). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377خ. مجموعه آثار. ج 9 (شرح مبسوط منظومه). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377د. مجموعه آثار. ج 3 (جهانبینى الهى و جهانبینى مادى). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377ذ. مجموعه آثار. ج 14 (خدمات متقابل اسلام و ایران). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1377ر. مجموعه آثار. ج 29 (هدف زندگی). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم.
ـــــــــــــــــ. 1386. یادداشتهای استاد مطهری. جلد هشتم. قم و تهران: صدرا. چاپ پنجم.
ـــــــــــــــــ. 1389. اصول فلسفه و روش رئالیسم. ج 1. تهران: صدرا. چاپ هجدهم.
مطهری، مرتضی؛ طباطبایی، علامه سید محمدحسین. 1377ت. مجموعه آثار. ج 6 (اصول فلسفه و روش رئالیسم). قم و تهران: صدرا. چاپ هشتم
مکارم شیرازی، ناصر. 1393. تفسیر نمونه. ج 9. قم: دارالکتب الاسلامیه. چاپ سیونهم.
نراقی، ملامهدی. 1380. شرح الالهیات من کتاب الشفاء. ج 1. قم: کنگره بزرگداشت محققان نراقى. چاپ دوم.
واسطی، عبدالحمید. 1391. نگرش سیستمی به دین. مشهد: مؤسسۀ مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام. چاپ سوم.
ــــــــــــــــــــ. 1394. راهنمای تحقیق با اقتباس از نگرش اسلام به علم و هستی. چاپ سوم. مشهد: مؤسسۀ مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام
یزدانپناه، سید یدالله. 1393. مبانی و اصول عرفان نظری. نگارش سید عطاءالله انزلی. چاپ ششم. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ــــــــــــــــــــــ. 1395. آموزش حکمت اشراق. تحقیق علی امینینژاد. قم و تهران: سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ اول.
ــــــــــــــــــــــ. 1396. تأملاتی در فلسفۀ فلسفه اسلامی؛ دفتر اول: مباحث معرفتشناسی و روششناختی. قم: کتاب فردا. چاپ سوم.
یزدى، ملاعبدالله. 1412. حاشیه علی التهذیب المنطق. قم: موسسة النشر الاسلامى. چاپ دوم.