حکمت در جهانبینی اسلامی، عصاره خرد و روشنبینی ضمیر حکیمی است که شایستگی راهبری و هدایت انسانها را دارد. حکمت عملی، شاخهای از حکمت و ناظر به کنش و اعمال و رفتار انسان است؛ چه در ارتباط با خدا و چه ارتباط با خود و چه ارتباط با دیگران. حکمت عملی درحقیقت رهنامۀ زیست انسانی در دنیاست؛ بنابراین، واکاوی و موشکافی ابعاد آن از دیدگاههای مختلف اهمیت زیادی دارد. عطار نیشابوری، عارف و حکیم برجستۀ ایرانی قرن ششم، ازجمله کسانی است که واکاوی ابعاد حکمت عملی در اندیشۀ او میتواند به غنای تحقیقات علمیـفرهنگ ایرانی بیفزاید. در مقالۀ پیشِ رو، تلاش شده است حکایات موجود در کتاب مصیبتنامۀ عطار، به روش تحلیل مضمون تبیین و تحلیل شود. این مقاله درپی پاسخ به این پرسش کلی بوده است که شاخصترین و مهمترین مضامین حکمت عملی در اندیشۀ عطار، چه مواردی است و جهانبینی عطار در حوزۀ تدبیر امور فردی و اجتماعی چگونه است؟ عطار بهعنوان یک اندیشمند عارف، در حوزۀ تربیت فردی و تربیت سامان سیاسی و اجتماعی زندگی انسان دیدگاههای بسیار مهمی دارد. برای تبیین این اندیشهها نخست، کل حکایات مصیبتنامه کدگذاری و دستهبندی محتوایی شدند که نتیجهای چنین بهدست آمد: در این کتاب مجموعاً 372 حکایت نقل شده است که در بررسیهای ما، 127 حکایت در بخش اخلاق، 37 حکایت در بخش سیاست مدن و بقیۀ حکایات به عناوین متفرقه (غیرمرتبط با تحقیق حاضر) کدگذاری شدهاند. اخلاق در میان سه بخش دیگر، بیشترین حکایات مرتبط با این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ هم بدان دلیل که اخلاق پایه و مایۀ تدبیر منزل و سیاست مدن است، یعنی تداوم آنها به تقویت اخلاق است و هم بدان دلیل که عطار عارف است و عرفان، زیستی اخلاقمحور را تجویز می کند. 127 حکایت در حوزۀ اخلاق دستهبندی شده است که خود آن ذیل سه فصل چهارچوببندی شده است: 1. ارتباط با خدا، 2. ارتباط با دیگران، 3. ارتباط با خود. حکایات عطار دربارۀ تدبیر منزل، نتیجۀ مهمی بهدست نمیدهد؛ بنابراین، میتوان گفت که لااقل در این کتاب، حوزۀ تدبیر منزل برای عطار اهمیت زیادی نداشته است. در حوزۀ تدبیر امور سیاسی و حکمرانی، عطار چهار شاخصۀ مهم را برای حاکم جامعۀ اسلامی واجب میشمارد که عبارتاند از: 1. عدالتورزی، 2. سادهزیستی، 3. بخشش و بخشودگی، 4. نصیحتپذیری. عطار در حوزۀ سیاست مدن، هم در مقام یک حکیم، تجویزهای سیاسی دارد و هم خود بهعنوان یک کنشگر سیاسیـاجتماعی، تندترین انتقادات را متوجه حکومتهای زمانۀ خود میکند.
نوع مطالعه:
پژوهشي |
موضوع مقاله:
عمومى انتشار الکترونیک: 1400/12/10
فهرست منابع
۱. ابراهیمپور، زهرا. ۱۳۸۹. «بررسی عناصر طنزآمیز در کلام سعدی و ذکر پارهای از نکات روانشناسی». نامۀ پارسی. شمارۀ ۵۲. صص ۲۴-۵.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین. ۱۳۷۹. شعاع اندیشه و شهود در فلسفۀ سهروردی. تهران: انتشارات حکمت.
ابنسینا، حسین. ۱۳۸۳. رساله النفس. با مقدمه و حواشی دکتر موسی عمید. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
احمدی، احمد. بیتا. «سهروردی و حکمت عملی». مجموعه مقالات کنگرۀ بینالمللی شیخ اشراق. پایگاه مقالات ایران داک.
ارسطو. ۱۳۷۷. اخلاق نیکوماخوس. ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: طرح نو.
اسماعیلی ایولی، علی. ۱۳۹۵. «حکمت در اخلاق اسلامی، چیستی، جایگاه، تبارشناسی و قلمرو». رسالۀ دکتری. دانشگاه معارف اسلامی قم.
اکبریان، رضا. ۱۳۸۰. «فلسفۀ عملی در حکمت متعالیه ملاصدرا». مجله خردنامه صدرا. شماره ۲۶. صص ۵۴-۴۴.
الاهوانی، فؤاد. ۱۳۹۱. «نظریۀ سیاسی ابنسینا». ترجمۀ محمد فیروزکوهی. مجموعه مقالات حکمت عملی شیخالرئیس. بنیاد علمیـفرهنگی بوعلی سینا.
بخشی، مجید. ۱۳۹۸. «بازخوانی ماهیت حکمت عملی در حکمت اشراقی سهروردی براساس الگوی پیر آدو». پایاننامۀ کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه امام صادق علیهالسلام. دانشکدۀ الهیات، معارف اسلامی و ارشاد.
بنیاد حکمت صدرا. ۱۳۸۴. مجموعه مقالات ملاصدرا و حکمت عملی. تهران: بنیاد حکمت صدرا.
بهشتی، احمد. ۱۳۸۴. «سیاست و شریعت در حکمت صدرایی». مجموعه مقلات ملاصدرا و حکمت عملی. تهران: بنیاد حکمت صدرا.
بیهقی، علیبن زید. بیتا. تاریخ بیهق. با تصحیح احمد بهمنیار. تهران: فروغی. چاپ دوم.
پورنامداریان، تقی. ۱۳۸۲. دیدار با سیمرغ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
حسینىنیا، اقبال. ۱۳۸۶. زمزم هدایت. تهران: مركز پژوهشهاى اسلامى صدا و سیما.
خامنهای، سید محمد. ۱۳۹۰. «ملاصدرا و حکمت عملی». مجلۀ خردنامۀ صدرا. زمستان. شمارۀ ۶۶. صص ۱۲ـ۵.
خراسانی، رضا. ۱۳۸۳. اخلاق و سیاست در اندیشه سیاسی اسلام. قم: بوستان کتاب.
داوری اردکانی، رضا. ۱۳۴۸. «طرح مسائل مربوط به انتقال فلسفۀ یونان به عالم اسلامی و تأثیر افلاطون و ارسطو در حکمت عملی فارابی». معارف اسلامی (سازمان اوقاف). فروردین ۱۳۴۸. شمارۀ ۸. صص ۱۱۲ـ۱۰۶.
ــــــــــــــــــــ. ۱۳۵۴. فلسفۀ مدنی فارابی. تهران: چاپ زر.
دهخدا، علیاکبر. ۱۳۶۲. مجموعه مقالات. تهران: تیراژه.
راغب اصفهانی، حسینبن محمد. ۱۳۸۵. المفردات فی غریب القرآن. بیروت: بینا.
روحانی، حسن. ۱۳۹۱. اندیشههای سیاسی اسلام. جلد ۱. تهران: انتشارات کمیل.
زرگران، ایمان. ۱۳۹۳. «تحلیل و بررسی تطبیقی رسایل فارسی سهروردی و دیوان حافظ»، پایاننامۀ کارشناسی ارشد. رشته زبان و ادبیات فارسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
سهروردی، شهابالدین. ۱۳۷۵. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. به تصحیح و مقدمۀ هانری کربن و سیدحسین نصر. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شریف، میانمحمد. بیتا. تاریخ فلسفه در اسلام. جلد ۲. تهیه و گردآوری ترجمۀ فارسی زیرنظر نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شریفی، حسام الدین؛ برادران مظفری، منصوره؛ معلمی، حسن . ۱۳۹۷. «جایگاه و روششناسی حکمت عملی از دیدگاه فارابی». حکمت اسلامی. سال پنجم. شماره اول. صص ۱۲۴-۱۰۵.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. ۱۳۷۸. ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما. ترجمۀ حجتالله اصیل. تهران: نشر نی.
طوسی، خواجه نصرالدین. بیتا. اخلاق ناصری. تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
عابدی جعفری، حسن؛ تسلیمی، محمدسعید؛ فقیهی، ابوالحسن؛ شیخزاده، محمد. ۱۳۹۰. «تحلیل مضمون و شبکۀ مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در دادههای کیفی». اندیشۀ مدیریت راهبردی. سال پنجم. شمارۀ دوم. پاییز و زمستان. شمارۀ پیاپی ۱۰. صص ۱۹۸ـ۱۵۱.
عبدالحمید، ابوالحمد. ۱۳۶۵. مبانی سیاست. تهران: انتشارات توس.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم. ۱۳۸۶. مصیبتنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۹. منطقالطیر. تصحیح دکتر شفیعی کدکنی. تهران: نشر سخن.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۰. منطقالطیر. تصحیح پورنامداریان و عابدی. تهران: سمت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۷. تذکرةالاولیا. ج ۱. تصحیح و تعلیقات دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
غزالی، محمد. ۱۳۱۷. نصیحةالملوک. تصحیح جلال الدین همایی. تهران: دانشگاه تهران.
فایدئی، اکبر. ۱۳۹۲. «نقش مشائیان مسلمان در تحول و توسعۀ منطق ارسطویی». نشریۀ تاریخ فلسفه. سال چهارم. شمارۀ ۱. صص ۱۱۲ـ۹۵.
فدایی عراقی، غلامرضا. ۱۳۸۹. «جایگاه حکمت عملی در تاریخ فلسفه اسلامی». مجلۀ تاریخ فلسفه. سال اول. شمارۀ ۲. صص ۷۶ـ۵۳.
فنا، فاطمه. ۱۳۹۷. «سیاست مدن». نشریۀ دانشنامۀ جهان اسلام. شمارۀ ۲۵. صص ۴۱۷ـ۴۱۳.
قرشی، علیاکبر. ۱۳۵۲. قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه. چاپ ششم.
کمالی شرودانی، علیاکبر؛ موحدی محب، عبداله. ۱۳۹۶. «بررسی رابطۀ مؤلفههای عقاید، اخلاق و احکام در معارف علوی (ع)»، پژوهشهای نهجالبلاغه. تابستان ۱۳۹۶. دورۀ ۱۶. شمارۀ ۵۳. صص ۶۳ـ۵۱.
لگنهاوزن، محمد. ۱۳۷۳. حکمت عملی. ترجمۀ بیژن بهادروند. کیهان فرهنگی. شماره ۱۰۸ . صص ۱۳-۱۰.
مجلسی، محمدتقی. بیتا. بحارالانوار. جلد ۳۲. بیجا: بینا.
محمودی، خسرو. ۱۳۹۶. «بررسی حکمت عملی در کلیله و دمنه». پایاننامۀ کارشناسی ارشد. رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارسنجان.
مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۷۸. «دین و اخلاق». قبسات. دوره چهارم. شماره۱۳. صص ۳۷-۳۰.
مطهری، مرتضی. ۱۳۸۰. آشنایی با قرآن. جلد ۵، تهران: بینش مطهر.
ملکیان، مصطفی. ۱۳۸۷. «اخلاق و سیاست». بازتاب اندیشه. شمارۀ ۱۰۲. صص ۳۹ـ۳۲.
میرباقری، سید محمدمهدی. ۱۳۸۷. «عقل عملی در حکمت اسلامی». مجلۀ پگاه حوزه. شمارۀ ۲۳۸.
ندری ابیانه، فرشته. ۱۳۸۴. «جایگاه عقل در تئوری اخلاقی ملاصدرا». مجموعه مقالات ملاصدرا و حکمت عملی. تهران: بنیاد حکمت صدرا.
نصر، سیدحسین؛ لیمن، الیور. ۱۳۸۹. تاریخ فلسفۀ اسلامی. جلد ۱. تهران: مؤسسۀ انتشارات حکمت.
نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد. بیتا. اخلاق ناصری. تهران: ناشر علمیه اسلامیه.
یاسین علی محمد، بیتا. عدالت از دیدگاه فلسفۀ اسلامی: نگرش مسکویه و راغب اصفهانی. ترجمه بهروز جندقی. مجموعه مقالات مبانی نظری حقوق بشر. صص۵۸۰-۵۵۳.
یوسفی، غلامحسین. ۱۳۵۷. دیداری با اهل قلم. مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.