نظریهپردازی براساس متون دینی (قرآن و حدیث)، بعد از توسعه و تعمیق مباحث امکان و همچنین ضرورت و مبانی تولید دانش دینی، بهشکلی جدی مدنظر قرار گرفت؛ بنابراین در سالهای اخیر آثار متعددی منتشر شدهاند که بهدنبال استخدام، محک و ابداع فرایندهایی برای استنباط نظریههای علمی از متون دینی هستند. شناخت این تلاشها کمک شایانی به همۀ دغدغهمندان عرصۀ نظریهپردازی اسلامی میکند تا ضمن بهرهگیری از دادهها و روشهای تولیدشده، از آنها برای تکامل این مسیر استفاده کنند، اما با این همه، این آثار را افراد متعدد، در رشتههای مختلف علوم انسانی، در مراکز علمی متعدد و در نشریات علمی گوناگون تألیف کردهاند؛ از اینرو آگاهی از مجموعۀ دادههای این قلمرو نیازمند مطالعهای به روش «مرور روایتی» است تا بستر شناخت بهتر و معرفی میزان راه پیموده شده و مقایسۀ روشهای ابداعی یا استخدامی فراهم شود؛ بنابراین مقالۀ حاضر به شناخت و معرفی روشهایی پرداخته است که منتج به نظریهپردازی علمی از متون دینی میشوند یا دستکم ارائهدهندگان، به غرض نظریهپردازی از متون دینی طراحی و عرضه کردهاند. همچنین نشان میدهد در مقالات و کتابهایی که به زبان فارسی در بازۀ 1380 تا ابتدای 1400 شمسی در ایران منتشر شدهاند، پانزده روش برای نظریهپردازی از متون دینی، استخدام یا ابداع شدهاند. در این میان، نیمی از نظریهپردازیها با دو روش تحلیل محتوای کیفی و نظریۀ دادهبنیاد انجام شدهاند.
نوع مطالعه:
پژوهشي |
موضوع مقاله:
عمومى انتشار الکترونیک: 1402/3/10
فهرست منابع
۱. سلامیمهر، یعقوب؛ اسمعیلی، زهره؛ سرمدی، محمدرضا؛ صفایی، طیبه. ۱۳۹۹. «طراحی مدل مفهومی مراحل تربیت مبتنی بر دیدگاه اسلام و دلالتهای تربیتی آن (استراتژی تئوری دادهبنیاد متنی)». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. شمارۀ ۴۶. صص ۲۲۰-۱۹۹.
افتخاری، اصغر. ۱۳۹۳. مقاومت در اسلام. چاپ اول. تهران: مؤسسۀ مطالعات اندیشهسازان نور.
ایازی، علینقی؛ ربانی خوراسگانی، علی. ۱۳۹۳. «موانع اجتماعی تفکر در الگوی اسلامی پیشرفت براساس نظریهپردازی دادهمحور از قرآن». جامعهشناسی کاربردی. دورۀ بیستوپنجم. شمارۀ ۲ (پاپی ۲). صص ۹۶-۸۱.
ایمان، محمدتقی؛ نوشادی، محمودرضا. ۱۳۹۰. «تحلیل محتوای کیفی». عیار پژوهش در علوم انسانی. شمارۀ ۴. صص ۴۴-۱۵.
ایمان، محمدتقی. ۱۳۹۰. مبانی پارادایمی روشهای تحقیق کمی و کیفی در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ایمانزاده، علی؛ فرهادی، مهلا. ۱۳۹۷. «تبیین مدل ارتقای عدالت جنسیتی در جوامع اسلامی از دیدگاه نهجالبلاغه براساس نظریۀ زمینهای». زن و جامعه. سال نهم. شمارۀ ۲. صص ۶۸-۳۵.
باقرزاده، اصغر؛ احمدوند، علیمحمد؛ دهقان، نبیالله؛ سنجقی، محمدابراهیم؛ دهقان دهجمالی، کاظم. ۱۳۹۸. «نظریۀ مدیریت دانش اسلامی؛ تبیین مبانی و اصول». تحقیقات بنیادین علوم انسانی. دورۀ پنجم. شمارۀ ۲. صص ۱۵۰-۱۱۷.
بستان، حسین. ۱۳۹۲ الف. گامی بهسوی علم دینی (۲)؛ روش بهرهگیری از متون دینی در علوم اجتماعی. چاپ دوم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بستان، حسین. ۱۳۹۲ ب. نظریهسازی دینی در علوم اجتماعی با تطبیق بر جامعهشناسی خانواده. چاپ اول. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بستان، حسین. ۱۳۹۲ ج. «کوششی نظری در جهت ساخت مدل اسلامی ثبات خانواده». مطالعات زن و خانواده. دورۀ اول. شمارۀ ۱. صص ۹۸-۶۹.
بستان، حسین. ۱۳۹۵ الف. «روش نظریهسازی دینی در علوم اجتماعی». روششناسی علوم انسانی. شمارۀ ۸۶. صص ۱۴۲-۱۲۱.
بستان، حسین. ۱۳۹۵ ب. «کوششی در جهت ساخت نظریۀ عرفیشدن براساس متون اسلامی». اسلام و علوم اجتماعی. دورۀ هشتم. شمارۀ ۱۵. صص ۶۲-۳۵.
بشیری، ابوالقاسم. ۱۳۹۳. «نظریۀ انگیزش در اندیشۀ دینی». روانشناسی و دین. دورۀ هفتم. شمارۀ ۲ (پیاپی ۲۶). صص ۶۰-۳۹.
بلیکی، نورمن. ۱۳۹۱. پارادایمهای تحقیق در علوم انسانی. چاپ اول. ترجمۀ سید حمیدرضا حسنی؛ محمدتقی ایمان؛ سید مسعود ماجدی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بهمنی، سعید. ۱۳۹۷. نظریهپردازی قرآن بنیان؛ رهیافتهای توسعۀ روش نظریهپردازی قرآنبنیان سید محمدباقر صدر. چاپ اول. قم: انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
پسندیده، عباس. ۱۳۹۹. «مدل مفهومی ظرفیتسازی اخلاق برای فهم نشانههای توحیدی». اخلاقپژوهی. دورۀ سوم. شمارۀ ۷. صص ۴۶-۲۵.
ترکزاده، جعفر. ۱۳۸۸. «روش پژوهش فرایند چرخهای تحلیل، روشی برای گردآوری، تحلیل و استنتاج از دادههای کیفی پربُعد در مسیر توسعۀ دانش مدیریت اسلامی». روششناسی علوم انسانی. دورۀ پانزدهم. شمارۀ ۶۱. صص ۱۴۲-۱۲۳.
تقوی، محمدرضا. ۱۳۹۰. «نظریۀ پردازش، پذیرش و پرورش دین: رویکردی نرم برای انتقال فرهنگ ایثار و شهادت». تربیت اسلامی. شمارۀ ۱۲. صص ۱۰۳-۷۵.
حدادزاده، مهدی. ۱۳۹۷. «تدوین مدل اسلامی شهود در تصمیمگیری راهبردی». مدیریت در دانشگاه اسلامی. شمارۀ ۱۵. صص ۱۹۹-۱۷۹.
حسنی، سید حمیدرضا. ۱۳۹۹. درآمدی بر پارادایم اجتهادی دانش عملی. چاپ دوم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حسینی کمالآبادی، سید مرتضی. ۱۳۹۶. کتاب نظریه. چاپ اول. تهران: آفتاب توسعه.
خاکی، غلامرضا. ۱۳۹۱. روش تحقیق در مدیریت. چاپ دوم. تهران: نشر فوژان.
خسروپناه، عبدالحسین. ۱۳۹۳. در جستوجوی علوم انسانی اسلامی، تحلیل نظریههای علم دینی و آزمون الگوی حکمی- اجتهادی در تولید علوم انسانی اسلامی. چاپ اول. قم: نشر معارف.
داناییفرد، حسن. ۱۳۸۸. «روششناسی عمومی نظریهپردازی». روششناسی علوم انسانی. شمارۀ ۵۸. صص ۳۲-۷.
سادات حسینی، اکرم السادات. ۱۳۹۳. نظریۀ پرستاری حکیمانه (نظریهای نو در پرستاری براساس متون اسلامی). چاپ اول. تهران: اندیشۀ رفیع.
ستوده، محمد؛ بهروزیلک، غلامرضا؛ میرچراغ خانی، حسین. ۱۳۹۸. «الگوی جهاد در قرآن و ظرفیتهای راهبردی آن در حل بحرانهای جهان اسلام». پژوهشهای سیاست اسلامی. دورۀ هفتم. شمارۀ ۱۵. صص ۲۷۱-۲۹۶.
سعیدی، علی؛ زریباف، سید مهدی؛ ناسخیان، علیاکبر. ۱۳۹۴. «عدالت بهمثابۀ روش؛ سیر رویکردهای روششناختی در اقتصاد اسلامی». مطالعات اقتصاد اسلامی. شمارۀ ۱۵. صص ۱۷۸-۱۴۷.
سعیدی، محمدمسعود. ۱۳۹۹ الف. «نظریۀ معنویت در قرآن بر پایۀ روش نظری زمینهای». کتاب قیم. دورۀ دهم. شمارۀ ۲۲. صص ۲۱۲-۱۸۵.
سعیدی، محمدمسعود. ۱۳۹۹ ب. نظریۀ معنویت در قرآن. چاپ اول. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
سلیمی، علی. ۱۳۹۵. «تحلیل پارهفرهنگی در نظریۀ قرآنی کجروی». اسلام و علوم اجتماعی. دورۀ هشتم. شمارۀ ۱۵. صص ۳۴-۵.
سلیمی، علی. ۱۳۹۶. «رویکرد بزهدیدهشناختی در نظریۀ قرآنی کجروی». معرفت فرهنگی اجتماعی. سال هشتم. شمارۀ ۴. صص ۴۴-۲۳.
سلیمی، علی. ۱۳۹۷. «کاربرد تحلیل محتوای کیفی در استخراج تحلیلهای اجتماعی قرآن کریم: گزارشی تحلیلی از روش یک تحقیق». روششناسی علوم انسانی. دورۀ بیستوچهارم. شمارۀ ۹۷. صص ۹۹-۷۵.
سوادی، محمدعلی. ۱۳۹۹. نظریهپردازی و روششناسی در اندیشۀ سیاسی اسلام. چاپ اول. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
سهرابی، محمدرضا. ۱۳۹۲. «اصول نگارش مقالات مروری». پژوهنده (مجلۀ پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی). سال هجدهم. شمارۀ ۲ (پیاپی ۹۲). صص ۵۶-۵۲.
شریفی، احمدحسین. ۱۳۹۷ الف. «روش اکتشاف نظریه از منابع و متون دینی». روششناسی علوم انسانی. دورۀ بیستوچهارم. شمارۀ ۹۴. صص ۲۲-۷.
شریفی، احمدحسین. ۱۳۹۷ ب. نظریهپردازی اسلامی در علوم انسانی. چاپ اول. تهران: آفتاب توسعه.
شکوری، مجتبی؛ حاجیاکبری، فاطمه؛ شمشیری، رحیمه. ۱۳۹۹. «بازنگری هرم مازلو در مقایسه با مدل قرآنی نیازهای انسانی براساس گونهشناسی جزاهای اخروی». تحقیقات علوم قرآن و حدیث. دورۀ هفدهم. شمارۀ ۲ (پیاپی ۴۶). صص ۱۰۶-۶۵.
شورچه، عبدالحسین. ۱۳۹۷. کرسی نظریهپردازی تفسیر موضوعی میانرشتهای قرآن. چاپ اول. قم: نشر المصطفی.
تنکارد جیمز ویلیام؛ شومیکر، پاملاجی؛ ال لاسور، دومینک. ۱۳۸۷. نظریهسازی در علوم اجتماعی. ترجمۀ محمد عبداللهی. تهران: انتشارات جامعهشناسان.
صادقی مال امیری، منصور. ۱۳۹۲. «طراحی مدل تحلیل رفتار مصرفکننده براساس آموزههای اسلام». اندیشۀ مدیریت راهبردی. شمارۀ ۱۳. صص ۱۵۶-۱۲۳.
صیدزاده، حیدر؛ سپهوند، رضا. ۱۳۹۷. «الگوی تقویت خودکنترلی در منابع انسانی سازمانها مبتنی بر آموزههای قرآنی». پژوهشهای قرآنی. دورۀ بیستوسوم. شمارۀ ۸۷. صص ۳۱-۴.
طیوری، امیر؛ عبدخدایی، زهرا. ۱۳۹۸. «تفاوت مرور روایتی و مرور نظاممند». آموزش در علوم پزشکی. شمارههای ۱۸ و ۱۹. صص ۱۶۸-۱۶۶.
عباسزاده، روحالله؛ خانمحمدی، کریم؛ مریجی، شمسالله. ۱۳۹۷. «مؤلفههای نظریۀ هنجاری رسانههای جمعی در قرآن کریم». اسلام و علوم اجتماعی. دورۀ دهم. شمارۀ ۱۹. صص ۴۸-۲۵.
عبدالهی نیسیانی، علی؛ رضاییان، علی. ۱۳۹۶. «تحلیلی قرآنی در تبیین مدل ابهامگریزی انسان بهعنوان یک مدل توصیفی از رفتار انسان». تعامل انسان و اطلاعات. دورۀ چهارم. شمارۀ ۲. صص ۳۰-۱۷.
_____________________________. ۱۳۹۷. «مدل رفتار انسان در مواجهه با دو ساحت مطلوبیت-نامطلوب؛ تحلیلی قرآنی، رویکردی مدیریتی». اندیشۀ مدیریت راهبردی. شمارۀ ۲ (پیاپی ۲). صص ۵۵-۱۸.
_____________________________. ۱۳۹۹. «تبیین قرآنی مدل وابستگی به منابع؛ تحلیل رفتاری بحران ناشی از ریزش بورس تهران». اقتصاد اسلامی. شمارۀ ۸۰. صص ۱۰۶-۸۱.
عبدالهی، علی. ۱۳۹۷. «روش تحلیل محتوای کیفی تطبیقیافته بهمنظور تحقیق در متن قرآن کریم؛ ارائۀ یک مطالعۀ موردی در علوم رفتاری». آموزههای قرآنی. شمارۀ ۲۸. صص ۵۶-۲۷.
عبدلی مسینان، مرضیه. ۱۳۹۷. استخراج، تحلیل و ارزیابی مدلهای اجتهادی در روششناسی تولید علوم انسانی اسلامی. رسالۀ دکتری. قم: دانشگاه معارف اسلامی.
ع_________________. ۱۳۹۹. مدلهای روششناختی تولید علوم انسانی اسلامی در پرتو حکمت و اجتهاد. چاپ اول. قم: دفتر نشر معارف.
عبدلینژاد، رقیه؛ شکیبایی، علیرضا؛ صالحی آسفیجی، نورالله. ۱۳۹۸. «تحلیل رکودها و رونقهای اقتصادی از منظر نظام اقتصادی اسلام با رویکرد نظریهپردازی دادهبنیاد». اقتصاد اسلامی. دورۀ نوزدهم. شمارۀ ۷۳. صص ۹۰-۵۹.
عترتدوست، محمد. ۱۳۹۷. «تحلیل محتوای کیفی شبکۀ معنایی «قدرت»؛ تلاشی برای فهم الگوی «قدرت نرم» در قرآن کریم». مطالعات قرآن و حدیث. دورۀ دوازدهم. شمارۀ ۱ (پاپی ۱). صص ۱۱۴-۸۳.
عربشاهی کریزی، احمد. ۱۳۹۲. «الگوی سازمان متعالی براساس قرآن کریم». مطالعات بینرشتهای دانش راهبردی. شمارۀ ۱۲. صص ۱۲۲-۹۹.
علیپور، مهدی؛ حسنی، حمیدرضا. ۱۳۹۰. پارادایم اجتهادی دانش دینی. چاپ دوم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کافی، مجید. ۱۳۹۲. نظریۀ اجتماعی ارتباط در قرآن. رسالۀ دکتری. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ک_________. ۱۳۹۴. نظریهپردازی؛ گامی بهسوی تولید علم دینی، نظریۀ اجتماعی ارتباط در قرآن. چاپ اول. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ک_________. ۱۳۹۷. سبک زندگی اجتماعی با تأکید بر آیات قرآن. چاپ اول. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کافی، مجید؛ جمشیدیها، غلامرضا. ۱۳۹۱. «مدل روششناختی نظریهپردازی در علوم انسانی اسلامی». روششناسی علوم انسانی. دورۀ هجدهم. شمارۀ ۷۲. صص ۱۰۹-۸۱.
ک____________________________. ۱۳۹۲. «مؤلفههای نظریۀ اجتماعی براساس مبانی شناخت جامعه در قرآن». آموزههای قرآنی. سال دهم. شمارۀ ۱۷. صص ۱۱۸-۹۵.
کریمی، مصطفی. ۱۳۹۸. «فرایند نظریهپردازی قرآنی در حوزۀ تفسیر موضوعی». مطالعات قرآن و حدیث. دورۀ سیزدهم. شمارۀ ۱ (پیاپی ۲۵). صص ۲۱۷-۱۸۹.
کمانی نجفآبادی، مهدی. ۱۳۹۷. تفسیر موضوعی روایی، چیستی، مبانی و روش. چاپ اول. قم: دارالحدیث.
منطقی، محسن. ۱۳۹۷. «کاوشی در روش اجتهادی و کاربست آن در مدیریت اسلامی». چشمانداز مدیریت دولتی. دورۀ نهم. شمارۀ ۳ (پیاپی ۳). صص ۱۵۷-۱۳۹.
منطقی، محسن؛ شریفی، احمدحسین. ۱۳۹۷. «فرایند اکتشاف نظریۀ اخلاقی اسلام در موضوع سکوت سازمانی». پژوهشنامۀ اخلاق. دورۀ یازدهم. شمارۀ ۴۲. صص ۵۴-۳۵.
مؤمنیراد، اکبر. ۱۳۹۲. «تحلیل محتوای کیفی در آینۀ پژوهش: ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج». اندازهگیری تربیتی. شمارۀ ۱۴. صص ۲۲۲-۱۸۷.
مهرابی، امیرحمزه؛ خنیفر، حسین؛ امیری، علینقی؛ زارعی متین، حسن؛ جندقی، غلامرضا. ۱۳۹۰. «معرفی روششناسی نظریۀ دادهبنیاد برای تحقیقات اسلامی (ارائۀ یک نمونه)». مدیریت فرهنگ سازمانی. دورۀ ۹. شمارۀ ۲۳. صص ۳۰-۵.
نورعلیزاده میانجی، مسعود. ۱۳۹۸. «روش مدلیابی مفاهیم و سازههای روانشناختی از متون اسلامی (قرآن و حدیث)». تحقیقات بنیادین علوم انسانی. دورۀ پنجم. شمارۀ ۲. صص ۶۲-۳۵.
واسطی، عبدالحمید. ۱۳۸۲. راهنمای تحقیق. چاپ دوم. قم: دار العلم.
همدانی، مصطفی. ۱۳۹۸. «نظریۀ هنجاری و الگوی ارتباط غیرکلامی در نقطۀ آغاز ارتباطات درونفرهنگی اسلامی». مطالعات فرهنگی و ارتباطات. شمارۀ ۵۷. صص ۳۲۱-۲۸۹.
هومن، حیدرعلی. ۱۳۸۶. شناخت روش علمی در علوم رفتاری. چاپ چهاردهم. تهران: سمت.
یاری، حسنعلی؛ بهروزی لک، غلامرضا. ۱۳۹۶. «کاربرد روش تحقیق نظریۀ دادهبنیاد در استخراج نظریه از متون دینی». مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی. شمارۀ ۷۳. صص ۵۶۶-۵۴۹.